Anarchisme en spiritualiteit (Ton Hendrix)
Reactie op Anarchisme en spiritualiteit (Govert Schuller)
Nog een reactie op Anarchisme en spiritualiteit (Eric Krebbers (van SIMPOS))
Simpos: "Een betere wereld niet voorspellen, maar mogelijk maken!"
Over de blinde vlekken van de new age-beweging (Harry Westrink)
Over het nadeel van de twijfel (door Rymke Wiersma)
(Ton Hendrix)
De New Age is een belangrijk diskussieonderwerp geworden. Bij Rode Emma verschenen enkele brochures hierover. Al maanden lang verschijnen er in Kleintje Muurkrant artikelen en ingezonden brieven rond dit onderwerp. Als ook in de Raaf en in de Gebladerte-reeks. SIMPOS uit Leiden is een belangrijke gangmaker van de discussie.
New Age is de term voor hedendaagse spiritualiteit. Nu is New Age bepaalt niet iets nieuws: eind jaren 60 kwam een stroom gedachtegoed uit de oosterse wereld naar het Westen en worden aloude leren zoals de astrologie nieuw leven in geblazen. Een en ander had te maken met de hippie-cultuur, waarbij speciaal het verre oosten bereisd werd. Zo ontstonden hier centra voor meditatie en yoga, zoals 'de Kosmos' in Amsterdam, men 'ontdekte' acupunctuur en Zen, en ging bezig met massage en gestalt.
Decennia is dit een zaak geweest van een alternatieve subcultuur, maar de laatste jaren slaat deze belangstelling over op bredere lagen van de bevolking. Eerst waren de yuppen aan de beurt, vervolgens begint de linkse scene belangstelling te tonen. En om dat laatste gaat het in de discussie.
Vroeger was het ongekend om in een aktieinfo-centrum flyers te zien liggen voor een Tantra-weekend, of in een kraakpand een massagepraktijk aan te treffen. Het Pinkstergebeuren in Appelscha gaat dit jaar o.a. over het thema anarchisme en spiritualiteit. Is er iets wezenlijks aan het veranderen in de wereld van radicaal links en zo ja, is dat een slechte ontwikkeling?
SIMPOS denkt van wel. En kennelijk loopt de bezorgdheid zo hoog op, dat een Telegraaftoon niet wordt geschuwd om de verderfelijkheid van New Age aan te tonen. Provoost trekt in een bespreking over sjamanisme meteen een vergelijking met Hitler! Westerink zegt niet zo simpel te willen zijn om New Age gelijk te stellen aan fascisme. En Rode Emma acht het uitgemaakte zaak dat het hier om een conservatieve tegenkracht gaat.
Met stijgende verbazing neem ik van deze meningen kennis. Dat je je bedenkingen hebt tegen een elitair en afgezonderd genootschap van rijken en machtigen zoals de Vrijmetselaars, daar kan ik goed inkomen, dat je problemen hebt met de vercommercialisering van alternatieve denkbeelden en praktijken zoals in Oibibio gebeurt, daar sta ik achter. Maar waarom gaat men tieren en ketteren tegen linkse mensen die verder kijken dan hun vooroordelen lang zijn? Wie moet er tegen wie gewaarschuwd worden?
Zelf ben ik jarenlang in mijn eigen kennissenkring geconfronteerd met een scheiding tussen linkse activisten enerzijds en New Agers anderzijds. De helft van mijn vrienden vond 'therapie' een vies woord, de ander helft vond 'politiek' maar niks. Wederzijdse intolerantie, afwijzing en onbegrip. En ik zat ertussen. Ik heb me altijd al geïnteresseerd voor spirituele zaken, heb psychologie gestudeerd, doe al zo'n 25 jaar aan yoga, maar ben ook al sinds Provo anarchistisch georiënteerd, heb m'n palestijnensjaal aan de kapstok hangen en heb al vaker op de barricaden gestaan. Voor mij was de wereld van de structurele verandering en die van de innerlijke verandering één geheel. Echter voor anderen kennelijk niet. Spiritualiteit en links activisme waren dermate gescheiden dat een discussie zoals nu speelt, toen geheel niet aan de orde was.
New Agers waren doorgaans apolitiek, en dat is nu aan het veranderen. Een Baghwan-aanhanger is deelraadwethouder in Amsterdam; na een meditatiebijeenkomst wordt er gepraat over de verkiezingsuitslagen. Ik vond dat verheugend, maar Provoost van SIMPOS zint het niet dat er overlap is tussen GroenLinks stemmers en New Agers. Dat er gestreefd wordt naar harmonie zonder klassenstrijd, is uiterst verdacht. Het wordt lulkoek genoemd als telepaat Creme een pleidooi houdt voor sociaal-democratie. En hadden we niet net gehoord dat het hier over een gevaarlijk conservatieve stroming gaat? Je zou haast denken dat niet zozeer het verschijnsel New Age wordt aangevallen alswel alle politieke richtingen behalve die van de waarschuwende profeet zelf.
Wat is New Age nu eigenlijk? Volgens SIMPOS betreft dit 'occultisme- aanhangers, die geloven dat alles verloopt volgens een plan, waarbij een bovenzintuiglijk principe of persoon de touwtjes in handen heeft'. Tja, ik schat in dat de gemiddelde New Ager het woord occultisme niet eens ként. En de gedachte van een bovenzintuiglijk bestuur zal enkel gelach oproepen. Als je ergens tegen wilt waarschuwen is het handig om je er eerst van op de hoogte te stellen.
Rode Emma stelt dat het New Age denken de oorzaak van sociale problemen bij het individu plaatst, die het zelf moet oplossen. Alsof spirituele groei en het ontwikkelen van solidariteit elkaar uitsluiten; het tegendeel is waar. Om nog enkele aantijgingen op te sommen: New Age betreft wijsheden die niet ter discussie staan, een anti-democratische visie, en aanzet tot passiviteit en berusting. Als je echter één basisfilosofie van de nieuwe spiritualiteit zou moeten formuleren zou dit zijn: door zelfkennis in staat zijn je leven in eigen hand te nemen. M.i. juist een principe dat uitstekend spoort met een anarchistische levenshouding.
Intussen zal het wel duidelijk zijn dat New Age niet zo'n eenduidig verschijnsel is als de tegenstanders ervan beweren. Het vereist een erg simpele geest om Jomanda en de Dalai Lama op één hoop te kunnen gooien. Op zichzelf vallen over alle onderwerpen die onder de noemer New Age geschaard worden, wel kritische opmerkingen te maken. Alles over één kam scheren echter, hoort bij zwart-wit denken, waarbij "wij" altijd gelijk hebben en de rest fout is. Het is kritiek op basis van vooroordelen. Dezelfde vooringenomenheid waar ik vroeger in mijn eigen kennissenkring mee te kampen had.
Gelukkig dat er sindsdien dingen veranderd zijn. Dat heeft vooral te maken met het groeiende milieu-bewustzijn. Als positief bijverschijnsel bij de aaneenschakeling van milieurampen t.g.v. de nietsontziende vrije markt economie. Het besef van de afhankelijkheid van de natuur komt langzaam aan in plaats van het westerse beheersingsdenken, waarbij alles en iedereen onder rationele controle gebracht moet worden. Dat ook het voormalig reëel existerende socialisme een exponent was van dit laatste, werd zichtbaar aan de milieuvervuilingsgraad van de oostblokbodem.
Milieubesef tref je misschien in ander vorm aan in spirituele kringen dan bij linkse activisten. Nicotinewalmende kerntransportblokkeerders tegenover kruidentheedrinkende boomkapbestrijders. Links is per definitie geneigd aan persoonlijke factoren voorbij te kijken. New Age lijkt misschien juist iets te lang. Tegenover materialisme komt holisme: uitgaan van het geheel i.t.t. van de individuele deeltjes, (een basisprincipe in het New Age-denken), wat meteen de link legt tussen mensen en natuur. Het te rade gaan bij culturen die hun band met moeder aarde niet verbroken hebben zou best wel eens politiek heel nuttig kunnen zijn. en hoe griezelig al die medicijnmannen ook zijn, hun kruiden hebben geen chemische industrie nodig om geproduceerd te worden.
De bruikbaarheid van New Age denken kan ook in links activisme vorm krijgen. Iets waar links niet genoeg van krijgt is zich slachtoffer te voelen van de machthebbers, die samen complotten smeden tegen de weerloze massa. Door daartegenover nadruk te leggen op ieders eigen verantwoordelijkheid over zijn leven, en uit te gaan van ieders kwaliteiten, benadrukt de New Age filosofie de noodzaak om in actie te komen, die situatie te veranderen en niet enkel zijn wonden zitten te likken.
Evenals het feminisme is New Age wars van macho-cultuur, en stimuleert mensen zowel hun mannelijke als vrouwelijke kant te ontwikkelen. De grote-bekkenkultuur die nog wel eens in links radicale kringen te bewonderden valt, ontbreekt daar. Ook de feministische slogan: 'het persoonlijke is politiek' lijkt vaker door New Agers dan door links activisten ter harte genomen te worden.
Eén van de wijsheden die de linkse wereld vergeet ter discussie te stellen is de almacht van de logica. Als dogmatische aanhangers van een lang vervlogen Verlichting blijven de orthodoxe socialisten hun gedachten kanaliseren en hun gevoelens onderdrukken. De kracht van argumenten bepaalt de waarde van gedachten, consequent-zijn is een algemeen geldende norm. Innerlijke onderdrukking is iets waar New Age breekijzers voor biedt. Ook intuïtie kan heel bruikbaar zijn om visies te ontwikkelen. Maar wordt als woordeloos van tafel geveegd door SIMPOS en consorten. Een irrationele visie móét wel een bedreiging zijn voor met pijn en moeite uitgedachte constructies.
Het is een illusie structurele verandering na te streven zonder zichzelf daarbij ook ter discussie te willen stellen. De geschiedenis leert dat revolutionaire legers na de omwenteling zelf bloedige regeringslegers worden. "Weg met het fascisme" roepen werkt niet, als je denkt dat het enkel de anderen zijn op wie dat slaat. De centrumpartij haalde haar stemmen bij gewezen CPN'ers. Het vergroot juist de politieke daadkracht van mensen als ze bereid zijn de confrontatie met hun eigen innerlijk aan te gaan.
Niet alleen rond de kwestie van het milieu kan er een vruchtbaar contact ontstaan tussen de wereld van het links activisme en New Age. Ook m.b.t. de kritiek op de heersende arbeidsethos en het marktprincipe kunnen socialistische analyses en New Age visies elkaar aanvullen en versterken, zoals o.a. ondergetekende laat zien in het tijdschrift KWERK.
De wereld van de verandering is één wereld: dezelfde principes gelden voor maatschappelijke én persoonlijke verandering. Over beide gebieden bestaan bibliotheken vol boeken, het zou nuttig zijn zich niet tot één van de twee te beperken. Die intimidatie door de geheime politie werkt net als die door de gewetens van welopgevoede activisten. Voor maatschappelijke verandering is een stabiele structuur ongunstig, om meningen van mensen te veranderen begin je niks bij dogmatische geesten. En dogmatisch zijn New Agers in ieder geval niet.
TON HENDRIX
Ben aangenaam getroffen door Hendrix' heldere artikel over de verstandhouding tussen activisme en spiritualiteit en zijn aanroep tot een wederzijds gedogen en begrip. In de VS kijkt rechts met eenzelfde argwaan naar de New Age als links Nederland. Voor hen is New Age spiritualiteit verbonden met hippies en andere linkse rakkers en wordt het gezien als een onderdeel van een groot links plan. Mijn eigen ervaring in Amerikaanse theosofische kringen, waarin ik verkeer, is dat theosofen hier er veel uitenlopende politieke opvattingen op nahouden. Wat hen bindt is dus niet een linkse of rechtse ideologie maar een streven naar en verdiepen van een spirituele wereldbeschouwing. Sommige leiden daar typisch linkse posities vanaf andere weer rechtse. En dat is geen probleem omdat vrijheid van denken hoog in het vaandel staat.
Govert Schuller
Een reactie op Ton Hendrix
Dit voorjaar is het 2 jaar geleden dat de Stichting Informatie over Maatschappelijke Problemen rond Occulte Stromingen (SIMPOS) werd opgericht. De leden van SIMPOS hebben sindsdien heel wat artikelen geschreven. We hebben ook meegedaan aan discussie-bijeenkomsten en incidenteel actie gevoerd. De activiteiten van SIMPOS riepen nogal wat op. Veel mensen reageerden enthousiast, anderen leverden kritiek. Helaas hebben niet veel critici hun visie aan het papier toevertrouwd en daarom moest SIMPOS het vaak doen met flarden van opmerkingen. Ik vind het daarom positief dat Ton Hendrix wel in de pen is geklommen. In zijn stuk staan wat kritiekpunten die SIMPOS-leden al eerder hebben gehoord. Tons stuk biedt mooi de gelegenheid om ook daarop te reageren.
Beste Ton,
In het eerste deel van je brief schilder je op treffende wijze de huidige toenadering tussen de New Age en de linkse actie-wereld. De meeste mensen die wel eens meedoen aan acties of bijeenkomsten zullen je voorbeelden wel herkennen. Het wordt wel eens ontkend dat de New Age enige invloed heeft op de beweging. Maar wie dat zegt let niet goed op, denk ik. Jij vindt de vermenging van New Age en links een vooruitgang en vindt de kritiek van SIMPOS daarop onterecht.
In de sterren
De leden van de organisatie Skepsis beoordelen de New Age op wetenschappelijke gronden. Kunnen New Agers hun beweringen hard maken? Dat is de vraag die bij hen voorop staat. SIMPOS bekritiseert de New Age daarentegen op radikaal-linkse politieke gronden. In de eerste plaats vanuit het idee dat op alle maatschappelijke terreinen gelijkwaardigheid voorop hoort te staan. De New Age niet uitgezonderd. Racistische uitspraken blijven racistische uitspraken, ook al komen ze uit de mond van zieners die in contact menen te staan met "het hogere". Schertsend zeggen we wel eens dat we straks in het hiernamaals, als het al bestaat, strijd zullen moeten leveren tegen nogal wat "meesters" die daar racistische onzin schijnen uit te kramen. Maar daar blijft het niet bij. SIMPOS probeert ook actief New Age-gedachten buiten de deur te houden van de radikaal-linkse beweging. Links heeft volgens ons niets te winnen bij een verbinding met de conservatieve en reactionaire ideologieën van de New Age. In diverse andere artikelen zijn we daar uitgebreid op ingegaan. Het New Age-denken is volgens ons onder meer niet verenigbaar met links omdat het de bron van veel problemen weigert te zoeken in de politieke verhoudingen in de samenleving. New Agers kijken liever naar de individuele mens, de natuur, de sterren of "het bovennatuurlijke". Maar de mens is een sociaal en politiek wezen, en verbeteringen zullen dus in eerste instantie op dat vlak bevochten moeten worden. De New Age kijkt eenvoudigweg de verkeerde kant op. New Agers zijn in het gunstigste geval onschadelijk en in het ergste geval functioneel voor de krachten die progressieve maatschappijveranderingen willen tegenhouden. Denk bijvoorbeeld aan de managers die New Age-cursussen inzetten om de arbeidsproduktiviteit te doen stijgen.
Radikaal-linkse karikaturen
Je maakt in je artikel radikaal-links tot een verzameling eenzijdige karikaturen. En de New Age zou ons redding en harmonie kunnen brengen. Radikaal-links bestaat volgens jou uit een stel "nicotine walmende" actievoerders die "hun gevoelens onderdrukken" en hun "gedachten kanaliseren". Je meent te weten dat wij veranderingen nastreven zonder onszelf "daarbij ook ter discussie te stellen". En wij lijden volgens jou bovendien aan een soort Calimero-complex. Want "iets waar links niet genoeg van krijgt, is zich slachtoffer te voelen van de machthebbers, die samen komplotten smeden tegen de weerloze massa." Wij zouden daarbij het beste gedijen in een grote-bekkenkultuur, terwijl we bijvoorbeeld "medicijn-mannen" weer "griezelig" vinden. Ik denk eerlijk gezegd niet dat veel actievoerders zich hierin herkennen. Maar mocht dat wel het geval zijn... geef jij ook therapie? Of nee, wij actievoerders vinden "therapie" volgens jou allemaal "een vies woord".
Misschien komt het een beetje pissig over, maar ik vind het niet leuk als ik en andere linkse mensen voorgesteld worden als karikaturen. Dat gebeurt me teveel, mensen als Bolkestein hebben het zelfs tot een politiek project gemaakt. "Links is per definitie geneigd aan persoonlijke factoren voorbij te gaan", schrijf je. Onzin. Dat radikaal-links het sociale voorop stelt, wil niet zeggen dat individuele problemen rond zingeving en geluk "per definitie" veronachtzaamd worden. Integendeel, radikaal-links kent een rijke traditie van theorieën en praktische projecten op dat gebied. Ik denk aan de anti- en democratische psychiatrie, aan de vrouwen- en mannenbeweging, aan de vrijdenkers, aan de radicale pedagogen, en ga zo maar door. In de politieke groepen waarin ik actief ben, is ook altijd ruimte om het persoonlijke te bespreken, zij het misschien niet midden tijdens een actie. Het zijn naar mijn ervaring juist de groepen van politiek actieve en bewuste mensen die de beleving van een zinvol bestaan mogelijk maken. Het is ook juist daar dat verbondenheid en persoonlijke kracht ontwikkeld kunnen worden. Zelfs in de verhalen van mensen die actief waren in het gewapende verzet in West-Europa komt vaak naar voren dat ze hun leven ontzettend intens beleefden en veel bezig waren met hun persoonlijke levensdoelen. Ton, face it, we hebben je New Age gewoon niet nodig voor onze geestelijke gezondheid of "persoonlijke groei". Er zijn voldoende atheïstische levensbeschouwingen.
Dat zelfde geldt voor New Age-kritieken op het reductionisme, op het beheersingsdenken ten aanzien van de natuur, en op het arbeidsethos. Daar hebben we de New Age werkelijk niet voor nodig. Integendeel, in artikelen van SIMPOS is meer dan eens aangetoond dat sommige New Age-ideologen op deze gebieden verschrikkelijk rechtse ideeën verspreiden. Zoals dat patriarchale geklets over "moeder" aarde, waar jij zelf helaas ook niet vies van bent.
De intuïtie voorop
Met vele andere New Agers ben je tegen de "almacht van de logica". Argumenten zeggen je niet veel. Een zinvol gesprek is daarmee eigenlijk al bij voorbaat onmogelijk. Bij discussies valt op dat sommige New Agers hun stroming voortdurend wisselend definiëren. Al naar gelang de behoefte van het moment wordt de New Age volledig opgerekt, dan wel heel smal opgevat. Om de New Age geaccepteerd te krijgen wordt er vaak van alles bijgesleept. New Age wordt plotseling "spiritualiteit" genoemd. En spiritualiteit zou bijvoorbeeld het gevoel zijn als je buiten in de natuur loopt. Ja, eigenlijk ben je al met New Age bezig als je überhaupt iets voelt. Of als je "de confrontatie met jezelf aan gaat". Als we jou mogen geloven.
Wanneer SIMPOS kritiek levert op concrete New Age-praktijken, dan wordt daar (gelukkig) meestal afstand van genomen door de mensen die New Age en links willen samenbrengen. De bekritiseerde stroming valt dan volgens hen plotseling niet meer onder de definitie van New Age. Waardoor we bij de absurde situatie uitkomen dat erkende New Age-stromingen geen New Age zijn en het gewone huis-tuin- en keuken gevoelsleven plotseling heel verheven spiritueel en New Age heet.
"Op zichzelf vallen over alle onderwerpen die onder de noemer New Age geschaard worden, wel kritische opmerkingen te maken", geef je eerlijk toe. Maar "als je ergens tegen wilt waarschuwen is het handig om je er van op de hoogte te stellen", zo waarschuw je SIMPOS. Want wij doen volgens jou aan "kritiek op basis van vooroordelen", waarbij een "Telegraaf-toon niet wordt geschuwd". Het is niet voor het eerst dat een aanhanger van de New Age ons op deze wijze bekritiseerd en tegelijkertijd verzuimt om in onze artikelen aan te wijzen waar en wat er precies niet klopt. Of je geeft zelf "kritiek op basis van vooroordelen" of je weet dat je kritiek in het geval van bewijsvoering geen stand zal houden. In ieder geval sla je zelf nu en dan een "Telegraaftoon" aan en creëer je een sfeer van verdachtmakingen zonder bewijzen te leveren. Zo schrijf je dat SIMPOS "Jomanda en de Dalai Lama op een hoop" gooit. Waar staat dat, Ton? Ook zou de "telepaat Creme" volgens SIMPOS verdacht zijn "omdat hij een pleidooi houdt voor de sociaal-democratie". Heb je dat met opzet verkeerd gelezen, Ton? Harry Westerink schreef dat de utopie van Creme niet anders is dan de sociaal-democratie die we nu al hebben. En daar is Harry als radikaal-links niet tevreden mee. Ik weet dat je tegenstander bent van de "algemeen geldende norm" van "consequent-zijn" binnen links. Hoef je dan ook je beweringen niet meer hard te maken?
New Age activerend?
Hetzelfde geldt eigenlijk voor je beweringen over de New Age. Geloof het of niet, maar bij alle New Age-stromingen die ik en andere SIMPOS-leden bestudeerd hebben, zijn we zelden teksten tegengekomen die opriepen tot linkse politieke actie. Hooguit tot een vorm van liefdadigheid, zoals in de Celestijnse Belofte. Waar haal jij het vandaan dat "de New Age de filosofie benadrukt om in actie te komen"? Wat voor actie dan? En gaat het om acties vanuit een radikaal-linkse filosofie? Ook schrijf je: ""Het persoonlijke is politiek" lijkt vaker door New Agers dan door linkse activisten ter harte genomen te worden". Ja? Om welke politiek gaat het dan? Ton, ik stel voor dat je met meer bewijzen komt, of anders de New Age gewoon rechts laat liggen, waar die hoort.
Eric Krebbers (medewerker van SIMPOS)
Spiritualiteit, religiositeit, synchroniteit, Nieuwe Tijd. Aura, karma, chakra, mantra. Reïncarnatie, levitatie, zelfrealisatie. Uniek, mystiek, energie, evolutie. Sjamanen, Brahmanen, Jomanda, Kryananda. Theosofie, antroposofie, ariosofie. Het eerste huis, de zeven sferen, het tiende inzicht. Vandaag de dag kom je overal in de samenleving en soms ook in anarchistische kringen woorden, mensen en verschijnselen tegen die iets te maken hebben met de New Age, de Nieuwe Tijd. Als los verband van individuen en organisaties vormen New Age-aanhangers de spirituele beweging die ervan uitgaat dat zo rond het jaar 2000 het Aquarius-tijdperk aanbreekt. Volgens hen belooft dat tijdperk veel goeds: er zal een betere wereld komen, met vrede, geluk en een schoner milieu. Dit paradijs op aarde zou het gevolg zijn van bepaalde natuurkrachten, de stand van de planeten, de natuurlijke ontwikkeling der mensheid of iets dergelijks.
Hoe groot de onderlinge verschillen binnen de New Age-beweging ook zijn, één ding staat vast: de aanhangers baseren zich op de esoterie, het occultisme. Dat is de overtuiging dat er naast een zintuiglijk waarneembare wereld ook bovenzintuiglijke werelden bestaan die voor zieners en ingewijden toegankelijk zijn. Vaak neemt men hierbij aan dat alles op onze wereld volgens plan verloopt. Een of ander bovenzintuiglijk principe of persoon heeft hierbij de touwtjes in handen.
De medewerkers van Stichting Informatie over Maatschappelijke Problemen rond Occulte Stromingen (SIMPOS) verwerpen het idee dat de maatschappelijke ordening wordt bepaald door buiten de mens liggende(boven) natuurlijke krachten. Evenmin kunnen we ons vinden in de veronderstelling dat de mensheid een vantevoren vastgelegde weg volgt in de richting van een of andere vorm van volmaaktheid. Denkbeelden over natuurwetten die het maatschappelijke leven zouden bepalen, zijn maar al te vaak misbruikt door machthebbers om de eigen positie te handhaven.
Veel New Age-groeperingen baseren zich op een of andere goeroe of wijsheid die niet of nauwelijks ter discussie staat. Ze dragen meer dan eens een elitaire en anti-democratische mens- en maatschappijvisie uit. Ze propageren de individuele geestelijke verlichting als enig middel tot een rechtvaardiger wereld en zetten daarmee aan tot passiviteit en berusting. En tot vergoeilijking of zelfs ontkenning van de concrete maatschappelijke machtsverhoudingen tussen rijk en arm, wit en zwart, man en vrouw, hetero en homo, mens en natuur. Een betere wereld met gelijkwaardigheid en zelfbeschikking komt naar onze mening niet uit de lucht vallen. Die is het gevolg van maatschappelijke betrokkenheid en strijd, van het hier en nu opkomen voor emancipatie en solidariteit, van het aangaan van confrontaties.
SIMPOS, een stichting in oprichting, wil vanuit een democratische en emanciperende visie wijzen op dubieuze of ronduit gevaarlijke tendenzen in de wereld van de esoterie. Natuurlijk zijn we niet uit op het simpel afbranden van de New Age. Wel menen we dat de New Age-tijdsgeest tot nu toe veel te neutraal en onkritisch tegemoet wordt getreden, ook binnen anarchistische kringen. Ons doel is om occulte stromingen kritisch door te lichten en er waar nodig stelling tegen te nemen.
SIMPOS is een netwerk van New Age-watchers dat bestaat uit mensen met een wetenschappelijke en politiek-activistische achtergrond. SIMPOS verzorgt informatie- en discussiebijeenkomsten en publicaties op het gebied van New Age en sekten. Bovendien beheren de SIMPOS-medewerkers een uitgebreid archief en onderhouden ze internationale contacten. Wil je meer weten? Neem dan contact op met: SIMPOS Koppenhinksteeg 2 2312 HX Leiden Tel: 071-5127619 (maandag t/m vrijdag 14.00-17.00 uur) Fax: 071-5127619 (eerst bellen) E-mail: lokabaal@dsl.nl
Een
betere wereld niet voorspellen, maar mogelijk maken!
Lezing gehouden op 29 september 1997 in Buurtverenigingsgebouw 'De Watertoren', Van Teylingenstraat 20 te Alkmaar
Aura, karma, chakra, mantra. Jomanda, Kryananda, Sai Baba. Het eerste huis, de zeven sferen, het tiende inzicht. Synchroniteit, spiritualiteit. Doodgegooid word je vandaag de dag met de zogeheten New Age, de Nieuwe Tijd. Mensen zijn massaal in de ban geraakt van zweverigheid. Mensen uit alle lagen van de bevolking staren naar hun navel, verwachten helende werking van stenen en graancirkels, trekken horoscopen, lezen handpalmen en Tarot-kaarten, hopen hun heil in reïncarnatietherapieën te vinden, en verwachten dat de aarde gered gaat worden door UFO's. Ze vluchten maar al te vaak voor de rauwe "materiële" werkelijkheid en gaan op zoek naar een of ander mystiek en metafysisch onderdak. Een griezelige ontwikkeling, want de Nieuwe Tijd heeft een politiek conservatief karakter. Aan de New Age-beweging het permanente en inherente gevaar van afglijden naar politiek dubieuze opvattingen en gedragingen.
Veel mensen praten over New Age, over de Nieuwe Tijd. Het is trendy om in New Age te 'doen'. De Nieuwe Tijd is gemeengoed aan het worden. Toch weten maar weinigen wat de New Age nu inhoudt. Er is geen duidelijke begripsafbakening aanwezig. Dat komt voor een deel omdat de New Age-wereld volop in wording is, volop in beweging. Opvallend is de gepopulariseerde en gecommercialiseerde kant van de New Age. Iedereen heeft wel gehoord van "De Celestijnse belofte" en "Het tiende in zicht", de bestsellers van James Redfield. Overal, in de hele samenleving, dringt de New Age-hype door. Die populariteit ligt niet meteen voor de hand, want eeuwenlang is het occultisme gemarginaliseerd geweest, bespot en verketterd. Het occultisme was eeuwenlang een soort onderstroom in de westerse cultuur. Nu is het occultisme weer toegestaan, raakt het in mode en wordt het langzaamaan opgenomen in de dominante cultuur in West-Europa en de Verenigde Staten. Veel hedendaagse occulte stromingen en denkwijzen bestonden al. Lang niet alles is nieuw, nee, het is eerder andersom: er is nauwelijks iets nieuws in de zogeheten nieuwe religieuze bewegingen. Veel doet ook denken aan de bestaande traditionele religies, waaronder het christendom. Het succes van de New Age wordt in de hand gewerkt door de opdringerigheid van de commercie. Toch is dit niet de enige verklaring voor de populariteit. Onder de bevolking leeft veel onzekerheid over de voortgang van de maatschappij en bestaat er behoefte aan hoopgevende nieuwe zienswijzen die een betere wereld voorspellen. De New Age is een uitingsvorm van een al langer onder de oppervlakte levende occulte traditie die zeker vanaf het eind negentiende eeuw in belang is toegenomen. Ook is de huidige New Age-mode een gevolg van de invloed die het meer a-politieke en zweverige deel van de jaren zestig-rebellie op de samenleving heeft gehad en nog steeds heeft. Wat valt er volgens mij wel en niet onder New Age? Ik ga uit van een soort onderzoekshypothese, die ik als volgt omschrijf: "New Age is al het occulte en religieuze dat uitgaat van een heilsverwachting rond of na het jaar 2000, op basis van de gedachte van een nieuw en beter tijdperk voor de hele mensheid, het zogeheten Waterman- of Aquarius-tijdperk." Binnen de New Age-beweging bestaan er veel verschillen. Natuurlijk denken niet alle aanhangers van alle New Age-groeperingen over alles hetzelfde. Toch kan men in de New Age-wereld op veel overeenkomsten stuiten. Dat mag men ook verwachten, want veel New Age-ideeën komen voort uit een gemeenschappelijke bron: de theosofie die de Russin Helena Blavatsky in de negentiende eeuw heeft ontwikkeld. De theosofie wordt veelal beschouwd als de bakermat van de huidige New Age-beweging. Niet zo verwonderlijk, want evenals het New Age-gedachtengoed kenmerkt de theosofie zich door een mengeling van elementen uit diverse westerse en oosterse religies. Laat ik eens een aantal kenmerken van New Age- en andere occulte stromingen op een rijtje zetten. Die zijn niet bij alle stromingen in even grote mate aanwezig. Het gaat om een hellend vlak, om tendenzen, om blinde vlekken die hun invloed soms meer, soms minder doen gelden. Deze opsomming is natuurlijk niet uitputtend bedoeld. Ik stip wat zaken aan en toon daarbij wat voorbeelden, zonder naar volledigheid te streven. Het gaat me in de eerste plaats om de grote lijn van mijn kritiek op het Nieuwe Tijds-denken.
Aquarius-tijdperk: er komt een betere wereld
Zo rond het jaar 2000 gaat het gebeuren. Of misschien een tijd later. Hoe dan ook, volgens New Age- aanhangers ontwikkelt de mensheid zich de komende generaties tot iets hogers, mooiers, beters, vredigers. De New Age, de Nieuwe Tijd komt eraan, zeggen de aanhangers, en ze verwachten daarvan dat het leven op aarde veel "positiever" zal worden. Het New Age-tijdperk, het Waterman-tijdperk, gaat volgens hen ongeveer 2000 jaar duren, net als de 2000 jaar van het Vissen-tijdperk, dat is begonnen met de komst van Jezus en binnenkort dus afloopt. Volgens New Age-aanhangers zijn de grote lijnen van de toekomst al vastgesteld. Volgens mij leidt die opvatting tot politieke passiviteit en soms zelfs tot fatalisme. Men raakt zo al snel ervan overtuigd dat de ontwikkelingen op aarde vanzelf gaan, dat alles toch al vaststaat, dat een of ander bovenzintuiglijk principe bepaalt wat er met de mensheid en met de hele aarde gaat gebeuren. Men zou dan ook niet meer hoeven te strijden voor een betere wereld, want de mensheid zou het lot niet meer in eigen handen hebben. Aan de loop van de geschiedenis zou niet meer zijn te tornen. Progressieve mensen zouden er daarentegen naar mijn mening vanuit moeten gaan dat de samenleving door mensen wordt gemaakt, niet door goden, engelen of wat voor metafysische verschijningen of verschijnselen dan ook. De samenleving kan dus ook door mensen worden verbeterd. We moeten de toekomst en een betere wereld niet willen voorspellen, maar mogelijk maken! Er heerst vandaag de dag overal ter wereld onrechtvaardigheid, ongelijkwaardigheid, oorlog, armoede. Dat is al lang zo en dat zal helaas ook nog wel enige tijd zo blijven. Er is geen enkel steekhoudend argument om aan te nemen dat het na het jaar 2000 met de mensheid en de aarde ineens de goede kant op zal gaan en op zal blijven gaan. Dat is puur een kwestie van geloof, van blind vertrouwen in de goede afloop. Het gevolg daarvan is dat mensen de ogen dreigen te gaan sluiten voor hedendaagse en mogelijke toekomstige ellende. Deze houding lijkt op een soort self-fulfilling prophecy: "ik zeg en ik wil dat het goed gaat, dus gaat het goed". Op zich leidt zo'n stellingname niet meteen tot een extreem-rechts wereldbeeld. Maar in combinatie met de volgende kenmerken van het Nieuwe Tijds-denken krijgt het esoterische gedachtengoed al snel engere trekjes.
Natuurlijke ordening van de samenleving
In de New Age-beweging zien we voortdurend het denkbeeld opduiken dat de samenleving niet in de eerste plaats door mensen wordt gemaakt, maar integendeel wordt gestuurd of beïnvloed door buiten de mens liggende krachten, door natuurlijke en bovennatuurlijke wetmatigheden. In de astrologie gaat het daarbij om de stand van de planeten. New Age-aanhangers ondersteunen hun zienswijzen door een beroep te doen op 'de' natuur of 'de' natuurlijke orde. Vergelijkingen van de menselijke samenleving met de natuur gaan maar al te vaak mank. Voor elk menselijk gedrag kun je in de natuur, bij dieren, bij planten of bij wat dan ook, vergelijkbaar handelen vinden. Daar heerst zowel het recht van de sterkste als wederzijdse ondersteuning. De mens heeft geen onveranderlijke natuur. Machthebbers hebben het idee van een natuurlijke orde vaak misbruikt om bestaand onrecht te rechtvaardigen. Ook nu gebeurt dat nog. "Het is nu eenmaal zo, dus accepteer het maar", zo spiegelt men zichzelf en anderen voor. Soms spreekt men een dergelijke visie openlijk uit, maar vaker is die verhullend en versluierend aanwezig. Ideeën over natuurlijkheid, mannelijkheid en vrouwelijkheid zijn vaak conservatief. Homoseksualiteit bijvoorbeeld zou tegennatuurlijk zijn. De natuurlijke plaats van de vrouw zou de keuken zijn. Mannen zouden van nature agressiever zijn dan vrouwen. Een kind zou van nature opgevoed behoren te worden door één moeder en één vader. Dergelijke gedachtengangen bevestigen de bestaande maatschappelijke orde als de natuurlijke en enig mogelijke orde.
Dwang van het positieve denken
In het New Age-denken heerst het dogma van het "positieve" denken. New Age-aanhangers beweren vaak dat ze open staan voor allerlei soorten meningen. Ze gaan prat op een op het eerste gezicht ontwapenend soort tolerantie. Iedereen zou z'n eigen persoonlijke waarheid hebben, iedereen zou een beetje gelijk hebben. Helaas gaat het hier om een gevaarlijke, want verborgen schijntolerantie. Immers, alleen meningen die uitgaan van "het positieve", van een "positieve" werkelijkheidsbeleving, passen in het straatje van het Nieuwe Tijds-denken. Alles dat daarbuiten valt, wordt angstvallig vermeden of argwanend bejegend. Door de dwangmatigheid van het "positieve" denken nemen New Agers vaak niet meer de objectieve uitbuiting en onderdrukking waar in de kapitalistische en patriarchale samenleving. Soms leidt dat tot regelrechte censuur in het Nieuwe Tijds-denken en -handelen. New Agers nemen in het algemeen een middenklasse-positie in: wereldwijde honger, armoede en vervolging zijn voor hen hooguit wat randproblemen ver weg. Belangrijker wordt "de individuele ontplooiïng" geacht. Dit schrijnende gebrek aan realiteitszin leidt ertoe dat veel New Agers nauwelijks acht slaan op de "negatieve" kanten van de "materiële" werkelijkheid. Voorzover ze zich in politiek-ideologisch opzicht bekommeren om het "grofstoffelijke" bestaan, doen ze dat maar al te vaak ook weer vanuit "een positieve grondhouding". Want volgens het New Age-denken heeft de loop van de geschiedenis en de ontwikkeling van de mensheid een bovennatuurlijke verklaring, ook als het gaat om de holocaust in de Tweede Wereldoorlog, om de eeuwenlange knechting van inheemse volken, om de milieuvernietiging, of om welke ziekte, welk leed van welk mens dan ook. Niet alleen een bovennatuurlijke verklaring, maar tegelijk ook een verklaring die afdoende is, die geruststelt, die het geweten sust. Immers, wat er ook gebeurt in de wereld, het is "positief". Het is goed, enkel en alleen al omdat het plaatsvindt. Een voorbeeld. Het bekende "medium" Jomanda is naar eigen zeggen beïnvloed door haar Jozef Rulof. Dat is ook een "medium", ook helderziend, ook spiritueel genezer. Jomanda heeft hem bij Veronica op TV aangeprezen, en ook meermalen tijdens haar eigen radioprogramma op Radio Noordzee. Tijdens haar openbare bijeenkomsten lagen er boeken van Rulof bij een verkoopstand. Die boeken, geschreven in en rond de Tweede Wereldoorlog, zijn de weergave van de boodschappen die Rulof zegt te hebben ontvangen van "Gene Zijde", van de "Meesters". Ze vormen een aaneenschakeling van volstrekt immorele en gewetenloze spiritualiteit. Wat citaten uit zijn in 1941 geschreven boek "De volkeren der aarde door gene zijde bezien": "maar de meesters van gene zijde weten beter. Hun doel is Adolf Hitler de ene overwinning na de andere te laten behalen." (1) De "meesters" trekken namelijk aan de marionetpop Hitler: "Achter de schermen, onzichtbaar voor iedereen, doen de Meesters zet na zet en ze zien, dat alles goed gaat." (1) En voor wie nu mocht wanhopen: "Al lijkt het, dat de winst aan Hitler is, de geschiedschrijvers zullen eens vaststellen, dat de winst aan God en daardoor aan de mensheid is." (1) Volgens Rulof bracht Hitler niet alleen onzin: "Bij alle ellende bracht hij tevens het goede, hij bracht het stoffelijk ontwaken op aarde. Hij bracht door zijn revolutie: evolutie! Hij bracht het ontwaken in de geest voor de enkeling, de massa en de mensheid! Dat wilt u van hem niet aanvaarden, maar de Eeuw van Christus dwingt u ertoe." (2) En zo gaat het maar verder, het hele boek door.
Alles hangt samen
Het Nieuwe Tijds-denken gaat uit van een holistisch wereldbeeld. Populair gezegd betekent dat dat alles samenhangt en met elkaar in verbinding staat. Het gaat om een "totaal" wereldbeeld. Of is het een "totalitair" wereldbeeld? Toeval bestaat niet in de New Age-wereld. "Het valt me toe", zeggen New Age-goeroes, "alles heeft zin, alles is onderdeel van een hoger plan voor de mensheid en de hele aarde". Dat soort ideeën over toeval zijn veelal gebaseerd op het synchroniteitsprincipe van Carl Gastuv Jung. Jung geniet in New Age-kringen hoog aanzien. Maar hij heulde met de nazi's, en dat zeggen zijn fans er niet bij. Jungs denkbeelden hebben een hoog occult gehalte. Links maatschappijkritisch denken gaat ook uit van samenhangen. De welvaart in het Noorden van de wereld bijvoorbeeld leidt tot armoede in het Zuiden van de wereld (en omgekeerd). Het Zuiden is eeuwenlang geplunderd en uitgebuit. Dergelijke onrechtvaardige machts- en eigendomsverhoudingen moeten worden bestreden en fundamenteel op de helling worden gezet. Zo "negatief" bedoelen New Agers het "natuurlijk" niet. Het Nieuwe Tijds-denken probeert op een nogal neurotische manier conflicten en confrontaties te vermijden. Men gaat uit van een maatschappelijk harmoniemodel: "samen komen we er wel uit". In de New Age-wereld lijkt iedereen dezelfde belangen te hebben. Of je nu baas of knecht bent, man of vrouw, wit of zwart, hetero of homo, allemaal zou men naar hetzelfde ideaal streven. Deze laakbare goedgelovigheid voert tot een soort spiritueel corporatisme, een variant op het aardse corporatisme van "sociale partners" onder leiding van de staat. Het spiritueel corporatisme houdt in zijn extreemste vorm in dat elk individu schuld heeft aan alle ontwikkelingen, alle ellende op de hele wereld, ook al heeft hij er materialistisch gezien part noch deel aan. In het New Age-denken zijn ook de slachtoffers een soort daders. "Beschuldig daarom uzelf voor wat er op het ogenblik plaats grijpt (de Tweede Wereldoorlog, HW) en tracht niet aan de verantwoording te ontkomen door die op de schouders te schuiven van opvallende mensen of van een of andere staatsman, dictator of een of andere groep" (3), aldus de theosofe Alice Ann Bailey.
Irrationaliteit
Veel New Age-mensen hebben kritiek op het materialisme en de consumptiedwang in de samenleving. Ze leggen de nadruk op immateriële, geestelijke waarden. Op zich kan ik me vinden in kritiek op de keiharde en kille rationaliteit die heerst in onze samenleving. Emoties worden daarbij onderdrukt, en dat is geen goede zaak. Maar ik ben bang dat met het badwater ook het kind wordt weggegooid. Veel New Agers stappen over van een eenzijdig rationele benadering naar een eenzijdig irrationele en intuïtieve benadering. De Verlichting van de achttiende eeuw was een reactie op het bijgeloof van de Middeleeuwen. Het bracht een gezond stuk rationalisme in de wereld. Een hoop New Age-denkbeelden herbergen het gevaar in zich dat vormen van ongezond irrationalisme weer gevaarlijk dichterbij komen. Twee voorbeelden hiervan. Honderdduizenden Nederlanders hebben de boeken van James Redfield gelezen. Redfield acht het experimenteel bewezen dat planten weten wat mensen denken. Een kamerplant zou zelfs de tragische dood kunnen aanvoelen van yoghurtbacillen die sterven als er jam met conserveermiddel door een schaaltje yoghurt wordt geroerd. (4) Men zou verwachten dat geestelijk gezonde mensen hier afhaken. Redfield beveelt zijn lezers liever aan om de ogen letterlijk te sluiten voor de realiteit: "Blijf wazig kijken tot je een blauwige band licht waarneemt", zo raadt hij degenen aan die geen aura's kunnen zien," en als je die niet echt ziet, doe dan even alsof". (5) De beruchte astrologe Mellie Uyldert, die in de jaren 70 en 80 in Nederland erg actief was en ook nu nog openbare lezingen geeft, kan er ook wat van: "Een baarmoeder is een zelfstandig wezen met 'n eigen ziel. Het is haar opdracht een kind op te bouwen en als haar dat wordt onthouden, neigt zij tot protest en gaat in wanhoop soms zelf maar wat bouwen: een vleesboom. Maar als telkens weer door sexueel kontakt als coïtus interruptus haar hoop wordt opgewekt en dan teleurgesteld, begint haar ontgoocheling de ziel te vergiftigen." (6)
Eigen schuld, dikke bult
Volgens de karmaleer hebben daden uit een vorig leven hun nasleep in het huidige leven. Alle onafgemaakte en niet-verwerkte goede en slechte zaken uit een vorig leven komen zo weer terug. De karmaleer wordt in het Nieuwe Tijds-denken vaak aangegrepen om onrecht te vergoeilijken of te ontkennen. Wat voorbeelden hiervan. De joden die zijn vergast, zouden dat te danken hebben aan hun volkskarma. Zij hebben Jezus aan het kruis gehangen en moeten nu anderen verlossen door hun eigen ondergang. Antroposofie-criticus Toos Jeurissen vroeg eens aan een ouder met kinderen op een antroposofische Vrije School wat de "karmische noodzaak" kan zijn van het verbranden van levende baby's in de ovens van Auschwitz. Die ouder antwoordde: "Door de schok kunnen ze misschien kiezen voor het licht". En zo valt alles recht te praten. Als een vrouw te maken krijgt met seksueel geweld, dan zou dat komen door haar vorige leven. Als een gezin een kind met het Down-syndroom krijgt (met een racistische benaming heet zo'n kind een mongooltje), dan zou dat komen omdat het kind in een vorig leven een wetenschapper is geweest die zich te eenzijdig heeft beziggehouden met de intellectuele kant van het mens-zijn. Met een Down-syndroom zou hij de kans krijgen om meer de emotionele kant van het mens-zijn te ontwikkelen. Er zijn bosjes New Age-aanhangers die dit soort opmerkingen zonder blikken of blozen durven te maken. In zeer extreme vorm zien we dergelijke ideeën terug bij Jozef Rulof, van wie Jomanda een fan is. Omdat de joden Jezus hebben gekruisigd, zouden ze een karmische schuld hebben opgebouwd. Hitler zou hen een dienst hebben bewezen door de joden te helpen die schuld in te lossen. Cynischer kan niet, lijkt me.
Hang naar autoriteit en hiërarchie
Veel New Age-stromingen kennen "zieners" en "ingewijden". Een minder ophemelende benaming voor hen is goeroes. Voor hen lijken andere maatstaven te gelden dan voor gewone stervelingen. Aanhangers nemen vaak klakkeloos over wat de helderziende goeroe heeft "gezien" in een of andere hogere en buitenaardse wereld. Dat leidt tot een hiërarchische relatie tussen goeroe en volgeling. Discussie en kritiek op de ingewijde is vrijwel onmogelijk. Aanbidding en verafgoding des te meer. Dit slaafse gedrag kan men onder meer waarnemen bij theosofen en antroposofen. Een hiërarchische relatie verhindert een vrije uitwisseling van gedachten. Rudolf Steiner, de grondlegger van de antroposofie, vindt van zichzelf dat hij door zijn gave van helderziendheid niet meer wordt beïnvloed door het land, de cultuur en het milieu waaruit hij afkomstig is. Hij lijkt bijna boven de mensen te staan en de hele menselijke en niet-menselijke geschiedenis en toekomst te kunnen overzien. Die pretenties ziet men bij meer goeroes. Net als Steiner zelf zijn leraren op de antroposofische Vrije Scholen vaak ook boven kritiek verheven. Hebben ouders kritiek op hen, dan lopen ze het risico te worden verbannen uit de antroposofische wereld. In de wereld van de sekten, zoals de Orde van de Zonnetempel en Heaven's Gate, is de verering en blinde gehoorzaamheid nog schrijnender. Daar plegen de aanhangers collectieve zelfmoord, omdat de leider dat beveelt.
Stereotyperingen en racisme
In het New Age-denken treft men vaak stereotyperingen aan. In de astrologie is het de gewoonste zaak van de wereld om iemands persoonlijkheid vast te pinnen aan de hand van hemellichamen. Staat "je zon" bijvoorbeeld in "schorpioen" en "je ascendant" in "kreeft", dan ben je "een waterig" type, gevoelig, huiselijk, wat schuchter naar buiten, maar agressief van binnen. Dat soort huis-tuin-en keuken-psychologie dient niet enkel als conversatiespelletje, maar wordt ook gehanteerd als basis voor serieuze therapieën en soms zelfs bij sollicitatieprocedures. Ook in andere occulte levensbeschouwingen komen gevaarlijke cliché's en vooroordelen voor. In de antroposofie en de theosofie is sprake van een dubieuze rassenleer. Veel aanhangers bestrijden dat die leer racistisch is. Opvallend is dat er ook antroposofen zijn die toegeven dat antroposofie-goeroe Rudolf Steiner zich in zijn boeken wel degelijk racistisch opstelt. Jaap de Boer van de Begeleidingsdienst voor Vrije Scholen bijvoorbeeld heeft gezegd dat er in het werk van Steiner meer dan 50 racistische uitspraken zijn te vinden. En de Duitse antroposoof Arfst Wagner meent dat de opvatting dat Hitler een ingewijde was in spirituele kringen, ook binnen antroposofische kringen voorkomt, in enigszins gecultiveerde vorm. De Duitse antroposofische onderzoekers Wolfgang Schad en Klaus- Peter Endres denken dat Steiner een complete rassenleer heeft overgenomen van de niet-occulte racist Carl Gustav Carus. Hoe ziet die rassenleer van Steiner eruit? In de antroposofie worden volken en rassen verbonden met bepaalde hemellichamen. Het karakter en de werking van die hemellichamen zouden een beslissen de invloed hebben op het functioneren van de "rassen". Zo worden de Indianen gezien als een "Saturnusras". Hun kliersysteem, aldus Steiner, ondergaat onder invloed van Saturnus een "verbeningsproces", met als gevolg het collectieve uitsterven van de Indianen. Dat uitsterven zag Steiner als een "kosmische noodzaak". Vandaag de dag vinden veel antroposofen en theosofen dat nog steeds. De mensheid wordt in de rassenleer van Steiner ingedeeld volgens de delen van een etmaal. De huidskleur van de mens is gerelateerd aan de zon, de nacht of de schemering. Volgens Steiner zijn er dagvolken, nachtvolken, en schemervolken. Die indeling naar diverse lichtfasen hangt samen met de vorm van de schedels van de rassen, aldus Steiner en ook Carus. De schedel van de blonde Arische dagvolken zou de ideale vorm en de grootste herseninhoud hebben. De schedels van de nacht- en schemeringsvolken zouden van veel mindere kwaliteit zijn. De nachtvolken, de zwarte mensen, zouden het dichtst bij de dieren staan. Nergens in zijn omvangrijke werk zegt Steiner iets "positiefs" over zwarte mensen. Het mag geen verwondering wekken dat ook bekende nazi's als Himmler, Göring en Hitler zich aangetrokken voelden tot dit soort occulte waandenkbeelden. Hun ideeën over rassen vertonen overeenkomst met sommige esoterische denkbeelden. De ariosofie, een soort zijtak van de theosofie, was een inspiratiebron voor het nationaal-socialisme. De ariosofie gaat ervan uit dat Ariërs en niet-Ariërs in het hele heelal een strijd op leven en dood aan het uitvechten zijn. Dat stereotyperingen niet tot het verleden behoren, bewijst een tekening die ongeveer 2 jaar geleden is gemaakt op een Vrije School. Die tekening laat 2 blonde kinderen zien die fel worden beschenen door de zon, terwijl een zwart kind in een duister hoekje aan de zijkant van de tekening wordt weggedrukt. In het algemeen gesproken vindt men bij de antroposofie denkbeelden die men kan omschrijven als kosmisch of metafysisch racisme. Dat komt ook bij andere occulte stromingen voor. Het gaat om een vorm van racisme die niet zo opvalt, die niet zo banaal is als het racisme van bijvoorbeeld de CD. Occult racisme is veel subtieler, en daardoor ook veel ongrijpbaarder. Hoe subtiel, dat toont het volgende voorval aan. Een tijd geleden verscheen het uiterst succesvolle New Age-boek "Australië op blote voeten" van Marlo Morgan. De auteur doet alsof het boek gaat over een echt gebeurde reis door gebieden van de Aborigines, de inheemse bevolking van Australië. Maar het boek is puur bedrog. Dat heeft de auteur zelf toegegeven. Niemand van de ondervraagde Aborigines-gemeenschappen kent de auteur. Toch laat de auteur in het boek Aborigines de bood schap verspreiden dat de blanken het ras van de toekomst zijn. Aborgines vinden het boek beledigend en noemen het een voortzetting van het proces van culturele genocide. Een antroposoof greep het boek aan als bewijs voor het gelijk van Steiner dat blanken het ras van de toekomst zijn.
Antisemitisme
Een ander schokkend voorbeeld van vooroordelen betreft de antroposofische visie op joden. Joden krijgen van de "ingewijde" Steiner de maan toebedeeld. Dat is volgens hem het hemellichaam dat van nature bij joden past. Waarom? De maan is het symbool voor de reflecterende geest. De maan geeft zelf geen licht, maar spiegelt alleen licht. Dat geldt volgens Steiner ook voor joden: die hebben een reflecterend, sterk rationeel en intellectueel bewustzijn. Hieruit blijkt dat Steiner de joden een volk van parasieten vindt. Net zoals de maan als "parasitair hemellichaam" het licht voor reflectie ontleent aan de zon, ontlenen de joden als "parasitair volk" hun levenskracht aan hun zogenaamde gastvolk. In allerlei duistere antisemitische en fascistische groeperingen in de jaren 20 en 30 was deze visie op joden een vertrouwd onderdeel. Ook vandaag de dag gaat men binnen de antroposofie eigenaardig om met stereotyperingen. In het antroposofische blad Vrije Opvoedkunst stond enige tijd geleden: "Als ik mijn kinderen een sprookje van Grimm voorlees, waarin de jood steevast wordt afgeschilderd als een onbetrouwbaar, diefachtig persoon, voel ik mij van binnen wat onbehaaglijk. Toch sla ik deze passages niet over en ik denk ook niet dat mijn kinderen er antisemitisch van worden." (7) Een laakbaar gebrek aan morele stellingname, vind ik. Onverschilligheid met betrekking tot mogelijk stereotyperende en discriminerende uitspraken en gedragingen is niet alleen kenmerkend voor Steiner zelf, maar ook voor een hoop anderen die in het occulte zijn geïnteresseerd.
Communisten- en homohaat
De sekte The Summit Lighthouse is een voorbeeld van een occulte groepering die expliciet aan extreem-rechtse politiek doet. Daarom even wat meer daarover. The Summit Lighthouse gaat uit van een "internationale kapitalistisch-communistische samenzwering". Kapitalisten en communisten zouden een complot smeden en stiekem fluoride in het drinkwater stoppen. In het complot zouden onder meer zitten Prins Berhard, Rockefeller, Bush en andere politieke en economische kopstukken. Complete paranoia, als je het mij vraagt. De sekte is volgens mij gewoon een fervent aanhanger van het kapitalisme. Toen president Reagan met de Russen ging praten over wapenvermindering, vond sekteleidster Elisabeth Clare Prophet hem de grootste verrader van de Verenigde Staten. Waarom? Met de Russen mocht Reagan van haar niet onderhandelen. Dat waren aartsvijanden. Prophet ontvangt boodschappen van "Ten Hemel Gevaren Meesters" en geeft die door. De sekte ziet de VS als het beloofde land. Aanhangers in de VS stemmen op de Republikeinen en in Nederland op de VVD. The Summit Lighthouse is verder tegen praktiserende homo's en tegen sex buiten het huwelijk. En zelfs in geval van verkrachting en incest is de sekte tegen abortus. Dat beschouwt men als iets dat erger is dan een nucleaire holocaust.
Slotwoord
Ik hoop dat ik in vogelvlucht enigszins duidelijk heb kunnen maken dat occulte stromingen niet a-politiek zijn, ook zegt men zelf van wel. Ze zijn eerder politiek conservatief. Het gevaar ligt steeds op de loer dat occulte stromingen afglijden naar uiterst dubieuze wereldbeschouwingen. Ik zet de blinde vlekken even op een rijtje. 1. Heilsverwachting, betere wereld 2. Natuurlijke ordening 3. Dwang van positiviteit 4. Holisme, alles hangt samen 5. Irrationaliteit, eenzijdige intuitie 6. Eigen schuld dikke bult 7. Autoritair en hierarchisch 8. Stereotypering en stigmatisering 9. Haat tegen linkse en homosexuele mensen. Laat ik eindigen met de woorden van Bram Moerland uit zijn boek "Racisme met charisma". Hij geeft goed aan waarom de denkbeelden van "zieners" en "ingewijden" zo'n aantrekkingskracht hebben: "Je hebt een theorie nodig waarmee je jezelf buiten schot kunt stellen. Je moet een gedachtenconstructie maken waarmee je het lijden van de medemens 'verklaart'. Je kunt zelfs een allesoverkoepelende leer opstellen waarmee je precies kunt uitleggen waarom het zo hoort dat die medemens slachtoffer is. Dan kun je je handen in onschuld wassen en langs de zijlijn onaangedaan toekijken." Dat slaat volgens mij de spijker op de kop.
Harry Westerink
Noten:
(1) "De volkeren der aarde door gene zijde bezien", Jozef Rulof, blz. 124
(2) "De volkeren der aarde door gene zijde bezien", Jozef Rulof, blz. 214
(3) "Het naar buiten treden van de Geestelijke Hiërarchie", Alice Ann Bailey, blz. 116
(4) "Het Celestijnse werkboek", James Redfield, blz. 67
(5) "Het Celestijnse werkboek", James Redfield, blz. 76
(6) Tijdschrift "De Kaarsvlam", april 1979
(7) Tijdschrift "Vrije Opvoedkunst", april 1996
Ondanks kritiese geluiden lijkt er tegenwoordig in een deel van de (radikaal-)linkse en anarchistiese kringen een nogal tolerante houding te zijn tegenover spiritualiteit en new age. De kritiese geluiden gaan vooral over de uitwassen, minder aandacht is er voor dit soort gelovig denken in het algemeen, en dat is jammer. Want ook als er niet meteen sprake is van enge sektes of verbondenheid met extreem rechtse ideeën kan je je afvragen hoe het geloven in een hogere macht, of minstens een macht buiten jezelf, te rijmen valt met het kritiese en eigenzinnige ideeëngoed van het anarchisme.
Kern van het new age-denken is volgens mij de overtuiging dat er meer is dan datgene wat wij kunnen waarnemen, iets bovennatuurlijks, iets waarmee je niet door nadenken in kontakt kunt komen, maar juist door je over te geven, door er in te geloven. Ik zie geen fundamenteel verschil met de meer traditionele vormen van geloof. New age is van alle tijden en alle windstreken.
Misschien is het goed om eerst eens te proberen na te gaan wat mensen die zich met new age-achtige dingen bezighouden bezielt.
HET GEEFT HOUVAST
Het zou kunnen dat mensen een houvast proberen te vinden. Ook al zou alles wat zij denken te vinden en wat ze geloven enkel en alleen een illusie zijn, is daarmee dan iets mis? (Omdat niet alle dingen die geloofd worden tegelijk waar kunnen zijn moet het merendeel ervan wel op pure illusie neerkomen, maar dat is logies geredeneerd, en dat maakt meestal weinig indruk op mensen die vol zijn van hun eigen geloof.) Of iemand nu naar de kerk gaat, tarotkaarten legt, of helderziend probeert te zijn, als diegene zich daardoor prettiger gaat voelen, waarom zou ik me daarmee bemoeien, wat kan het voor kwaad? Dat zoiets in extreme toestanden kan uitmonden? Het is gemakkelijk om uitwassen van religie, new age, of andere vormen van niet rationele, niet logiese manieren van denken te geven. Maar uitwassen komen in de beste families voor. Ook de marxistiese denkwijze kent uitwassen, net als de kristelijke, en zelfs de anarchistiese manier van denken. Wat?! Die laatste ook? Dan was die manier van denken niet écht anarchisties, denk ik dan. Maar, zullen anderen zeggen: bij die andere uitwassen was de manier van denken niet écht kristelijk, niet écht marxisties, niet écht spiritueel. Dit zit. Alle theorieën zijn te misbruiken en te vervormen. Gevaarlijke uitwassen zijn geen noodzakelijk gevolg van een spirituele manier van denken. Toch lijkt het zoeken van een houvast mij geen goeie basis voor het ontwikkelen van je ideeën. Angst is een slechte raadgever. Met vragen leren leven, en daarbij een nieuwsgierigheid die niet met het eerste antwoord genoegen neemt, lijkt mij een beter streven.
HET WEKT ASSOCIATIES OP
Misschien zijn er wel twee soorten new (en old) age-mensen: zij die echt hevig Geloven, waar dan ook in, en degenen voor wie het allemaal niet zo zwaar ligt, voor wie het bezig zijn met horoskopen of tarotkaarten meer een middel is om weer eens anders naar zichzelf en de wereld te kijken. Ze zijn niet op zoek naar machten buiten zichzelf, maar zoeken van binnen, in hun eigen ik, naar allerlei wijsheden; de kaarten en horoskopen zijn voor hen slechts een bron van associaties. Wat is hier tegen? Als dit echt zo neutraal zou liggen, dus zonder geloveritis, dan lijkt me er eigenlijk niets op tegen. Behalve het navelstaarderige, het apolitieke, waarmee zulke bezigheden vaak samengaan. Maar dat verband is niet noodzakelijk, dus, het voordeel van de twijfel? Maar ik val er wel van in slaap, en ik vraag me af waarom er niet gewoon lukraak stukjes uit de krant geknipt worden, waarna je die gaat "uitleggen'. Dat zegt vast ook heel veel over jouw situatie en jouw toekomst. Als je het er eerst zelf maar inlegt. Met fantasie valt een hoop te doen.
RUIMTE VOOR GEVOEL
In de kapitalistiese en patriarchale samenleving is weinig ruimte voor gevoel, je kwetsbaar opstellen wordt meestal niet gewaardeerd en zelfs hard afgestraft. In de spirituele hoek worden gevoelens juist heel belangrijk gevonden, waardoor veel kritiese mensen, die zich niet in deze maatschappij thuisvoelen, in de new age-hoek terechtkomen. Veel feministiese vrouwen hebben na een aantal strijdbare jaren hun heil gezocht in spiritualiteit. Of ze het ook gevonden hebben weet ik niet, maar op de barrikades zie ik ze niet meer staan, en ik hoor ze niet stelling nemen tegen grootschalige vormen van onrecht (zoals kapitalisme) en de theorieën die dat onrecht proberen goed te praten (neoliberalisme oftewel rechts liberalisme). Gevoel serieus nemen, dat lijkt me inderdaad zeer belangrijk, maar gevoelsverheerlijking is iets anders. En trouwens, niet elk gevoel wordt verheerlijkt, want als ik zeg dat ik het gevoel heb dat spirituele opvattingen de plank mis slaan, dan is het antwoord dat ik blijkbaar nog niet rijp ben voor die opvattingen. Het negeren van aangeboren mogelijkheden tot logies en krities denken levert geheid vage en soms enge dingen op. Je kunt geen argumenten tegenover gevoel-als-waarheid plaatsen. Met de waarheid valt niet te diskussieëren.
Het is trouwens een misverstand dat gevoel en logies denken elkaar uitsluiten. Ik zie het als een uitdaging om een kombinatie te maken van veel voelen Én veel krities nadenken.
NEW AGE KLOPT MET DE NIEUWE INZICHTEN INDE NATUURKUNDE
Het gekke is dat de meeste new age-mensen zich afkeren van het rationele, de logika, de techniek enzovoort, terwijl zij tegelijkertijd als het zo uitkomt graag gebruik maken van wiskunde (het uitrekenen van horoskoopdingen, maanstanden enzovoort), en prat gaan op een aantal moderne hypotheses in de natuurkunde, bijvoorbeeld dat er toeval lijkt te bestaan, of dat deeltjes tegelijk hier en daar zouden kunnen zijn. Daarmee zou het spirituele bewezen zijn. Maar wat je kunt bewijzen is dacht ik toch per definitie juist niet spiritueel? Astrologen kan je trouwens in grote verlegenheid brengen door te zeggen dat de huidige astrologie gebaseerd is op de sterrenhemel van 2000 jaar geleden, dus dat alles eigenlijk een sterrenbeeld verschoven is. Maar dan geldt natuurlijk weer dat het zo rationeel en dus slecht is om alles te willen analyseren en verklaren. "Daar gaat het toch niet om!' Kortom, als je iets wilt geloven kan je dat tegenover alles en iedereen volhouden. Dit geldt natuurlijk net zo goed voor politieke overtuigingen. Het lijkt me logies dat je je inzichten niet zomaar opgeeft, maar het scheelt al een stuk wanneer een kritiese houding deel uitmaakt van die inzichten.
NEW AGE ALS AANKLACHT
Je kan new age ook zien als aanklacht tegen een deel van de huidige kultuur, vooral een aanklacht tegen kompetitie, produktiedwang, geweld, vernietiging van de aarde. Doordat er in veel new age-stromingen kritiek is op deze dingen lijken bepaalde ideeën samen te vallen met die van (radikaal-)links en anarchisme. Dat is mooi meegenomen natuurlijk. Maar de analyse van new age-groepen klinkt anders, en ook de oplossingen verschillen enorm van die van anarchisten en radikaal links. Anarchie, streven naar een wereld zonder onderdrukking, met zelfstandigdenkende en samenwerkende individuen, is iets heel anders dan aura's bestuderen, mediteren, of geloven in het vanzelf (of door de stand van de sterren) aanbreken van betere (of slechtere) tijden. Er zijn meer (en beter onderbouwde) aanklachten tegen kompetitie, dwang, geweld, enzovoort.
ANDERE BEDENKINGEN
New age, spiritualiteit, gelovigheid, of hoe je het ook noemen wilt, heeft vele gezichten. Je vindt je mensen van diverse pluimage: van fundamentalisten tot kristen-anarchisten, en
van xenofoben tot asielzoekeropvangersters. De drie levenshoudingen: aanpassen, afhaken of de boel proberen te veranderen, zijn vanuit de meeste vormen van gelovigheid alle drie mogelijk. Vanuit new-age-achtige ideeën kan je op glad ijs komen, maar dat kan vanuit atheïstische ideeën ook. Daarom denk ik dat het goed is om niet meteen alle new-agers van bijvoorbeeld racisme te beschuldigen, ook al distantiëren veel antroposofen zich niet duidelijk genoeg van het racisme van Rudolf Steiner. Want dan kom je terecht in een al te simpele redenering, in de trant van: Hitler was vegetariër, dus vegetariër-zijn is verdacht. Zo ben ik wel eens, omdat ik biologies wil eten (om zeer politieke, antikapitalistiese redenen) door iemand op één lijn gezet met Melly Uyldert. Logies dat je bij mensen met extreemrechtse sympathieën denkt: daar wil ik niets mee te maken hebben, niet mee geassocieerd worden. Maar dat wil nog niet zeggen dat alles wat zo'n persoon doet of zegt honderd procent slecht is. Konsekwent extreemrechts zijn is onmogelijk. Omgekeerd is uitglijden vanuit links ook mogelijk. Er zijn helaas mensen die er vreemde kombinaties van ideeën op nahouden. Er zijn ooit zelfs wel eens anarchisten in verdacht vaarwater beland. Echt, zoiets kan gebeuren vanuit alle ideeën en stromingen, iedereen kan het krijgen, maar het gebeurt natuurlijk niet als je altijd alert bent op jezelf en je omgeving en stelling neemt tegen alle vormen van onderdrukking. Maar daar gaat het dan ook om volgens mij: het verder kijken dan je neus lang is, en het meevoelen met andere mensen, andere wezens. Daar heb je gevoel voor nodig natuurlijk, maar ook blijft het nodig krities na te denken over jezelf en de wereld.
GEVAARLIJK VERTRAGEND
Hoe gevaarlijk is nu het new age-gebeuren? Als je kijkt wat nu de meest destruktieve ideeën/ideologieën zijn dan lijken me dat het egoïstische winst- en konsumptiedenken (rechts-liberalisme), en natuurlijk nationalisme, racisme, seksisme, dierenhaat en extreem-rechts. Ik zie die gedachten-dwaalsporen niet rechtstreeks uit het new age-gebeuren voortvloeien, zoals ook de middeleeuwse uitbuiting niet rechtstreeks uit het kristendom voortgekomen zal zijn. Door het gebrek aan krities denken is de kans op uitglijden of afglijden tamelijk groot (ook bij niet-new-agers komt dat gebrek trouwens voor), maar er moet altijd nog iets extra's bijkomen: iemand die weinig nadenkt komt niet zomaar tot racistiese opvattingen. Die moet je extra bedenken. Mensen zijn pas racisties als ze zowel gemakzuchtig als etno-achtig redeneren. Wel denk ik dat goedgelovigheid en ik-gerichtheid het streven naar een betere maatschappij voor iedereen danig in de weg zitten. Zelfs de goedaardige vormen van new age werken in elk geval altijd nog vertragend. Vertragend, maatschappelijk gezien, maar ook denk ik als je het puur individueel bekijkt. Mediteren zal best voor sommigen ontspannend kunnen werken, maar het is wel een naar binnen gekeerd gebeuren, buiten je draait de wereld gewoon door. En dat geldt voor alle ik-gerichte aktiviteiten. Krities, en vooral ook nuchter over jezelf nadenken (met eventueel hulp van anderen) is denk ik een betere remedie voor allerlei persoonlijke problemen dan van de ene veelbelovende kursus in het andere helende weekend te rollen.
JE N'AI PAS BESOIN DE CETTE HYPOTHÉSE
"Je n'ai pas besoin de cette hypothése" (ik heb die hypothese niet nodig), het verhaal gaat dat de wetenschapper Pierre-Simon de Laplace (rond 1800) deze uitspraak deed over het al dan niet bestaan van god. En dan nu, bijna twee eeuwen later, kan je je afvragen waardoor er toch zo weinig mensen zijn die radikaal ongelovig durven zijn. Natuurlijk, niemand weet precies hoe het allemaal zit. Ook de meest moderne natuurkunde heeft tot nu toe geen definitieve antwoorden gevonden op grote vragen zoals het ontstaan van het heelal, kwesties rond leven en dood, enzovoort. En er zijn ook tal van ethiese vragen waarop geen eenduidig antwoord mogelijk lijkt te zijn. Maar dat wil enkel maar zeggen dat er veel vragen zijn, niet dat geloven voor de hand ligt _ behalve wanneer je allergies voor vragen bent, en liever snelle antwoorden hebt dan helemaal geen.
WAAIEN
Als niemand het antwoord heeft zijn er twee mogelijkheden (ik bedoel, dit zijn de twee uitersten): je zegt: ik hou alles voor mogelijk, Óf je zegt: een theorie moet wel heel goed in elkaar zitten wil ik haar voorlopig als mogelijkheid aanvaarden. Laplace zat gezien zijn uitspraak meer op die tweede lijn. De laat-middeleeuwse filosoof Ockham was er ook zóeen, die streefde er met zijn beroemde scheermes naar om alle theorieën te ontdoen van onnodige ingrediënten. Helaas, god lag nog wat moeilijk in die tijd, de brandstapel was zo gemaakt. Maar die tijd is gelukkig voorbij. Als je nergens in gelooft beland je niet op de brandstapel, noch in de gevangenis. Toch is, gezien het aantal aanhangers, geloven aantrekkelijk, en is "alles voor mogelijk houden' dat ook. Bij het meer dogmatiese geloven zit je veilig; je bent onder de hoede van een goeroe, een god, een alomvattende macht of kracht. Maar met anarchisme is het niet te rijmen natuurlijk, omdat het hiërarchies gedacht is, en je een deel van je verantwoordelijkheid inlevert. Ik denk dat er binnen anarchistiese kringen niet veel dogmatiese gelovers rondlopen. Anders is het gesteld met het liberale "alles voor mogelijk houden', ook daarin zit iets gemakkelijks: het lijkt heel vrij en openstaand, ondogmaties, en sociaal zit je dus heel goed. Je kunt iedereen te vriend houden, met alle winden meewaaien. Maar het lijkt me niet te rijmen met anarchisme; hooguit een anarchisme dat slechts neerkomt op: ik laat mij de wet niet voorschrijven _ maar die winden dan? Als alles waar kan zijn, waar sta je dan politiek? Anarchisme kan ik alleen maar rijmen met een kritiese en onderzoekende houding. Dingen niet het voordeel, maar het nadeel van de twijfel geven. Oordeel opschorten, verder zoeken _ ondertussen natuurlijk in het dagelijks leven keuzes maken en doen wat je wilt doen, de volle verantwoordelijkheid nemen voor je eigen ideeën en daden, en bereid zijn daar door anderen op aangesproken te worden, zonder dat je je verschuilt achter een of andere autoriteit. Zelf waaien in plaats van je mee laten voeren met de wind.
Uiteindelijk blijven er altijd vragen over. Daar zullen we mee moeten leven. Dat het goed/prettig is om tegen alle vormen van onderdrukking te zijn bijvoorbeeld, hoe valt zoiets "hard' te maken? Is het eigenlijk niet juist heel mooi en bizonder dat dit soort ideeën ontstaan zijn, zonder geprogrammeerd te zijn door god of sterren?
Rymke, met dank aan Tieneke en Weia